आज्ञा खबर
बर्दिवास
नेपालको १० वर्षे जनयुद्ध (२०५२–२०६२) माओवादीले सुरु गरेको आन्दोलन थियो। यसको मूल विचार ‘जनताको युद्धमार्फत सामन्तवाद, पूँजीवाद र साम्राज्यवाद अन्त्य गरी वैज्ञानिक समाजवादमार्फत साम्यवादी समाजतर्फ अघि बढ्ने’ भन्ने थियो।
त्यतिबेलाको कार्यशैली गाउँ–गाउँमा ‘जनसत्ता’ निर्माण गर्ने, सर्वहारा वर्गको नेतृत्वमा किसान, मजदुर, दलित, महिला, आदिवासी–जनजातिलाई संगठित गर्ने र सशस्त्र संघर्षलाई राजनीतिक कार्यनीति बनाउनेमा केन्द्रित थियो।
-
जनअदालत मार्फत तत्कालीन न्याय प्रणालीको विकल्प बनाउने प्रयास भयो।
-
जनमिलिशिया र जनमुक्ति सेना मार्फत सुरक्षा संयन्त्र खडा गरियो।
-
कर संकलन, सामाजिक नियम लागू गरेर राज्यसत्ताको विकल्प प्रस्तुत गर्ने शैली अपनाइयो।
-
विचारमा ‘जनताको गणतन्त्र’, ‘समाजवाद’ र अन्ततः ‘साम्यवाद’को लक्ष्य स्पष्ट थियो।
नेतृत्त्वको विचार र कार्यशैली
नेता–कार्यकर्ताको सोच त्यतिबेला अत्यन्त कठोर क्रान्तिकारी अनुशासनमा आधारित थियो।
-
प्रचण्ड (पुष्पकमल दाहाल) ले ‘जनयुद्ध अपरिहार्य छ’ भन्ने मान्यता पाले।
-
डाक्टर बाबुराम भट्टराईले ‘राजनीतिक र आर्थिक रुपान्तरण बिना नेपालको विकास असम्भव छ’ भन्ने विचार ल्याए।
-
स्थानीय स्तरका कमाण्डर र क्याडरहरूले ‘समानता, शोषणविहीन समाज, जनताको सत्तामा पहुँच’लाई जीवन–मरणको प्रश्न ठाने।
त्यतिबेलाको शैली कठोर थियो—संगठनमा कडा अनुशासन, त्याग, सामूहिक जीवन, भूमिगत गतिविधि, परिवार र व्यक्तिगत जीवनभन्दा क्रान्तिलाई प्राथमिकता दिने।
२०६२–६३ को आन्दोलनपछिपछि : शान्ति प्रक्रिया र रुपान्तरण
राजनीतिक संक्रमणको निर्णायक चरणमा माओवादीले २०६२–६३ सालमा शान्ति प्रक्रियामा प्रवेश गर्यो।
-
१२ बुँदे समझदारी र शान्ति सम्झौतापछि माओवादी भूमिगत पार्टीबाट मुलधारको खुला राजनीतिमा आयो।
-
तत्कालीन विद्रोही सेनालाई राष्ट्रिय सेनामा समावेश गर्ने प्रक्रिया सुरु भयो।
-
पार्टीले संविधानसभामा प्रवेश गर्दै लोकतान्त्रिक गणतन्त्रलाई आफ्नो प्रमुख उपलब्धि घोषणा गर्यो।
यसपछि नेताहरूको विचार र शैलीमा ठूलो परिवर्तन देखियो।
-
क्रान्तिको भाषाबाट संसदीय राजनीति र सत्तासाझेदारीतर्फ ध्यान मोडियो।
-
त्याग र बलिदानको ठाउँमा राजनीतिक अवसरवाद र सत्ताकैन्द्रित सोच बढ्यो।
-
नेताहरू महल–बंगलामा बस्न थाले, आफ्ना सन्तानलाई महँगो विद्यालय र विदेश पठाउन थाले।
नेताहरूको सामाजिक–आर्थिक रुपान्तरण
माओवादी नेतृत्त्व युद्धकालमा भूमिगत जीवन बिताउँदै किसान–मजदुरसँगै बाँच्ने अभ्यासमा थिए। तर शान्ति प्रक्रियापछि उनीहरू क्रमशः आर्थिक सम्पन्नता र विशेषाधिकारको वर्गतर्फ उक्लिए।
-
धेरै नेताले शहर–बजारमा घरजग्गा किने।
-
व्यवसाय, ठेक्का–पट्टा, सरकारी पद–प्रतिष्ठामा जोडिन थाले।
-
युद्धमा ‘समानता’को नारामा संगठित कार्यकर्तामा निराशा बढ्यो।
आजसम्म आइपुग्दा माओवादी नेताहरू राजनीतिक सत्ता र राज्य संरचनामा मुख्यधारा बनेका छन्।
-
प्रधानमन्त्रीदेखि राष्ट्रपति, सभामुखसम्मका पदमा पुग्न सके।
-
तर उनीहरूको सामाजिक छवि “त्यागी क्रान्तिकारी” होइन, बरु **“सत्तामुखी, सुविधा–लोभी राजनीतिज्ञ”**को रूपमा व्याख्या हुन्छ।
कार्यकर्ताको रुपान्तरण
कार्यकर्ताहरूमा भने फरक–फरक अनुभव छ।
-
युद्धकालमा गाउँमै बलिदान दिने, घरबार गुमाउने धेरै कार्यकर्ता शान्ति प्रक्रियापछि बेवास्ता भए।
-
धेरैजसो पूर्व–लडाकुहरू बेरोजगार, विदेशिने वा सामान्य मजदुरीमा निर्भर भए।
-
केहीले स्थानीय तहमा राजनीति वा सामाजिक नेतृत्वमा अवसर पाए।
तर व्यापक रूपले हेर्दा नेताहरू धनी–सत्ता–पदमा उक्लिँदा साधारण कार्यकर्ता समाजमा उपेक्षित छन्।
आजको दिनसम्मको परिवर्तन
२०५२ सालमा ‘जनयुद्ध’को नाराले एउटा पुस्तालाई उत्साहित बनाएको थियो। तर आज, २०८२ सम्म आइपुग्दा त्यो जोश–जुनून हराइसकेको छ।
-
नेताहरू सत्ता–राजनीतिमा गाभिएका छन्।
-
माओवादी आन्दोलनको विचारधारा ‘साम्यवाद’ भन्दा ‘समायोजन र सत्तासाझेदारी’मा केन्द्रित छ।
-
सामाजिक दृष्टिले माओवादी नेताहरू उच्च मध्यमवर्गीय जीवनशैलीमा छन्।
-
कार्यकर्ता र सर्वसाधारण भने त्यहीँ पुरानै आर्थिक–सामाजिक समस्यामा बाँचेका छन्।
नेपालको १० वर्षे जनयुद्धले देशमा राजतन्त्र अन्त्य, संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र, समावेशी संविधानजस्ता ऐतिहासिक उपलब्धि दियो। तर नेतृत्वको कार्यशैलीमा आएको तीव्र परिवर्तनले जनयुद्धको मर्म–भावना कमजोर बनाएको छ।
आज माओवादी नेताहरू सत्तासीन र सम्पन्न बनेका छन्, कार्यकर्ताहरू उपेक्षित छन्, समाजमा उनीहरूको छवि क्रान्तिकारी होइन, साधारण राजनीतिज्ञझैं देखिन्छ।
त्यसैले, जनयुद्धले ल्याएको संरचनात्मक परिवर्तन ऐतिहासिक भए पनि त्यसको नेतृत्त्वको व्यक्तिगत रुपान्तरणलाई लिएर प्रश्नचिह्न अझै कायम छ।